Nooit kwam een oorlog zo dichtbij als het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Op onze smartphone is elke fase, elke bom die valt en elke tank die een stad binnenrijdt haast live te volgen. Door sociale media als TikTok en Twitter volgen we alles intens vanop de eerste rij. Maar het is ook moeilijker dan ooit om nep van echt te onderscheiden en door het mistgordijn van de oorlogspropaganda te kijken. (met Dorien Vanmeldert)
Een TikTok-filmpje. Stromae zingt zijn bekende nummer "Papaoutai". Het geluid is vertraagd. Op de beelden paraderen Russische soldaten. Een tekst verschijnt: "Rusland beslist Oekraïne aan te vallen". Meteen volgen andere beelden van Belgische, Duitse en Amerikaanse special forces die samen de strijd aangaan tegen de Russische troepen. De heroïek zwelt aan. De boodschap luidt: "Laten we samen de wapens opnemen tegen de Russische bezetter". Het is het zoveelste propagandafilmpje dat voorbijkomt op TikTok.
Meer dan ooit wordt de oorlog tussen Oekraïne en Rusland online mee gevoerd. En vooral rechtstreeks. TikTok en Twitter zijn vandaag bij uitstek de sociale media die, als digitale telexen, het conflict recht in het hart en hoofd planten van miljoenen mensen wereldwijd. Beelden van overvliegende jets, tanks en vallende bommen halen het op TikTok vandaag van tieners die danspasjes delen. Net als Twitter wordt het niet alleen gebruikt om live updates te geven van de invasie. Met de eindeloze stroom aan beelden, komt ook de propaganda, fake news en desinformatie massaal de huiskamer binnen.
Hartverscheurende getuigenissen vanuit Oekraïne
Een eerste manier waarop de oorlog online voelbaar is, is de massale toestroom van beelden en getuigenissen vanuit Oekraïne. Het zijn vaak informatieve video’s waarin waarheidsgetrouw wordt weergegeven hoe de situatie er ter plaatse uitziet.
Zo is er er de Brits-Oekraïense TikTokker Marta Vasyuta. Tot net voor de Russische inval entertainde ze haar volgers met video’s waarin ze danst of over haar studentenleven vertelt. Die video’s werden vaak al meer dan 30.000 keer bekeken, wat niet slecht is voor een video op TikTok.
Sinds de invasie van Oekraïne is de inhoud van Marta’s video’s volledig omgeslagen. Ze deelt enkel nog updates over de oorlog. We zien haar niet meer in beeld zoals vroeger, wel soldaten, tanks, verwoeste huizen en andere plekken. Nu bereikt Marta intussen miljoenen mensen. Onderstaande video is al door meer dan 34 miljoen mensen bekeken.
Een andere TikTokker, @moneykristina, getuigt dan weer wel in beeld over de situatie in Oekraïne. Zo laat ze beelden zien van lege winkelrekken en gesloten tankstations. Ook zij bereikt miljoenen mensen met haar updatevideo's.
Oorlog voor likes
De opbouw naar de invasie was weken geleden al voelbaar op sociale media. Nog voor de oorlog ‘echt’ begint, zien tientallen gebruikers van TikTok hoe Russische troepen tanks en ander legermateriaal naar de Russisch-Oekraïense grens transporteren. Beelden vanop treinwagons, maar evenzeer achter ramen van appartementen en huizen gefilmd, tonen hoe lange treinkonvooien passeren. “Trekken deze tanks ten oorlog?”, vraagt iemand zich af.
De beelden van gewone mensen zijn een welkom extraatje voor de Russische propagandamachine in een informatieoorlog die dan al volop woedt. Op televisie en op sociale media zijn dan al maandenlang pogingen bezig om Oekraïne af te schilderen als een gefaalde staat met corrupte leiders. Dat is te zien in dit filmpjebijvoorbeeld. Vandaag rollen diezelfde tanks Oekraïense steden binnen. Ook bijna rechtstreeks te zien op TikTok.
Russische soldaten plaatsen daarnaast zelf video's online, zoals te zien is in onderstaand voorbeeld.
Maar ook Oekraïne toont zich sterk in de propaganda die woedt. In een video die intussen meer dan 50 miljoen keer bekeken is op TikTok dansen Oekraïense soldaten voor de camera. "We zijn er klaar voor", is de boodschap.
Ook als het Oekraïense leger aanvallen uitvoert op Russische soldaten, is dat te zien op sociale media. Het Oekraïense ministerie van Defensie deelt die dronebeelden zelf op sociale media.
Daarnaast staat de Oekraïense president Zelensky er om bekend nauw contact te houden met de buitenwereld, vooral via Twitter. Een van zijn meest populaire berichten bevatte een filmpje waarin hij zijn volk toespreekt vanuit Kiev en oproept om geen fake news te geloven dat over hem de ronde doet. "We gaan onze wapens niet neerleggen. We zullen onze staat verdedigen, want onze wapens zijn onze waarheid", vertelt hij.
Een vlugge blik op zijn Twitteraccount maakt duidelijk dat hij ook het ene na het andere telefoongesprek heeft met een regeringsleider van een ander land. In een tweet kondigde hij aan dat hij gisteren sprak met de Britse president Boris Johnson en met de Poolse president Andrzej Duda. Ze "bereikten een akkoord over de volgende gezamenlijke stappen tegen de agressor. Anti-oorlog-coalitie in actie!", schrijft Zelensky. Op die manier zet hij de massale internationale steun voor zijn land in de kijker, en voedt hij de perceptie van het kleine Oekraïne dat standhoudt tegen het machtige Rusland.
Desinformatie op alle fronten
Voorbij de perceptie-oorlog heerst een oorlog die puur draait om de manipulatie van informatie. Het gebeurt de voorbije dagen voortdurend dat mensen op sociale media beelden delen waarvan ze per vergissing denken dat het beelden zijn van het huidige conflict tussen Oekraïne en Rusland.
Gemanipuleerde voorpagina’s van magazines, beelden die dateren van eerdere conflicten, scènes die uit een computerspel komen… Het verschijnt allemaal op onze tijdlijnen.
Uiteraard wordt die valse informatie allesbehalve alleen per vergissing gedeeld. Voornamelijk Rusland voert niet alleen op de grond een oorlog, maar ook online via sociale media. En het arsenaal aan digitale wapens is fenomenaal: van sociale mediaprofielen die massaal staatspropaganda de wereld insturen met al dan niet gemanipuleerde of uit de context gehaalde beelden tot heuse cyberaanvallen. Het doel van die stroom aan desinformatie? Laten uitschijnen dat hun militaire ingrepen in Oekraïne gerechtvaardigd zijn.
De kracht van media als Tik Tok is dat ze met de overvloed aan video’s de oorlog zo tastbaar maken dat we allemaal beseffen wat dit conflict betekent voor de mensen die erbij betrokken bij zijn én voor ons als deel van Europa. De uitdaging is feit van fictie te onderscheiden en propaganda van het echte verhaal, zodat we echt begrijpen wat er speelt achter het scherm van onze smartphones.